God
26-04-09, 20:35
Στο παρακάτω thread θα προσπαθήσω να περιγράψω τα κυριότερα εξαρτήματα, στοιχεία και συστήματα των σύγχρονων μηχανών εσωτερικής καύσης, κυρίως για όσους θέλουν να αποκτήσουν λίγες βασικές μηχανολογικές γνώσεις αλλά και να μάθουν για τα επιμέρους μέρη των κινητήρων τους. Όλα τα παρακάτω βασίζονται μόνο σε επίσημες πηγές και σε καμία περίπτωση δεν γράφω οτιδήποτε από το μυαλό μου, απλώς θα τα απλοποιήσω κατά το μέγιστο δυνατό ώστε να είναι ευανάγνωστα ακόμη και από τον πιο αρχάριο. Στο μέλλον και εάν αυτό είναι επιθυμητό μπορώ να αναλύσω τα επιμέρους συστήματα/εξαρτήματα σε νέα threads.
Κυριότερα εξαρτήματα μίας Μ.Ε.Κ.
Σώμα των κυλίνδρων
Σώμα των κυλίνδρων ονομάζεται γενικά ο σκελετός της μηχανής, όπου διαμορφώνονται οι κύλινδροι και στερεώνονται σε αυτόν οι άλλοι μηχανισμοί. Είναι μια πολύπλοκη σχετικά κατασκευή που περιλαμβάνει εκτός από τους κυλίνδρους τα:
1. Υδροχιτώνια (θάλαμοι κυκλοφορίας του υγρού ψύξης)
2. Τις βάσεις για τη στήριξη του στροφαλοφόρου (αλλά και του εκκεντροφόρου αν είναι στα πλάγια) άξονα.
3. Μέρος των αγωγών κυκλοφορίας του λαδιού.
4. Το χώρο για την τοποθέτηση των οδοντωτών τροχών χρονισμού.
5. Τις βάσεις για τη στήριξη της ελαιολεκάνης και της αντλίας λαδιού, κ.λ.π.
Κεφαλή κυλίνδρων
Η κεφαλή των κυλίνδρων σχηματίζει το επάνω μέρος του θαλάμου καύσης. Στερεώνεται με κοχλίες στον κορμό (σώμα) του κινητήρα μαζί με το ενδιάμεσο διμεταλλικό παρέμβασμα (φλάντζα κεφαλής).
Στην κεφαλή είναι τοποθετημένες οι βαλβίδες και ο εκκεντροφόρος άξονας (εάν είναι επί κεφαλής, που στα σύγχρονα μοτέρ κατά 95% είναι), τα ζύγωθρα (κοκοράκια) με τον άξονα των ζυγώθρων, οι αναφλεκτήρες (μπουζί) και οι εγχυτήρες (μπέκ). Επίσης στην κεφαλή των κυλίνδρων υπάρχουν οι οχετοί της εισαγωγής του καυσίμου μίγματος ή του ατμοσφαιρικού αέρα, και οι υδροθάλαμοι εάν η μηχανή είναι υδρόψυκτη (που κατά 99% είναι) ή τα πτερύγια εάν είναι αερόψυκτη.
Έμβολα (πιστόνια)
Το έμβολο είναι από τα πιο σημαντικά τμήματα του κινητήρα. Δέχεται το μεγαλύτερο μέρος της θερμικής ενέργειας που παράγεται από την καύση του καυσίμου. Τα αέρια της καύσης εξασκούν πιέσεις στην επιφάνεια του εμβόλου, και έτσι μετατρέπεται η θερμική ενέργεια σε κινητική, η οποία μεταφέρεται από τον διωστήρα στον στροφαλοφόρο άξονα. Επίσης το έμβολο δημιουργεί την απαραίτητη υποπίεση (αναρρόφηση) για την εισαγωγή του καυσίμου μίγματος ή αέρα, και απομακρύνει τα καυσαέρια για να καθαρίσει ο κύλινδρος.
Τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένα έμβολο (από πάνω προς τα κάτω) είναι:
1) Η κεφαλή του εμβόλου. Η επάνω επιφάνεια έχει σχήμα επίπεδο, σφαιρικό, κοίλο κ.λ.π. ανάλογα με τον τύπο της μηχανής. Μεταξύ της άνω επιφάνειας του εμβόλου και της κάτω επιφάνειας της κεφαλής των κυλίνδρων σχηματίζεται ο θάλαμος καύσης.
2) Η ζώνη των ελατηρίων. Εδώ υπάρχουν οι αυλακώσεις για την τοποθέτηση των ελατηρίων των εμβόλων.
3) Τα έδρανα του πείρου. Λέγονται και ομφαλοί. Στα σημεία αυτά στερεώνεται ο πείρος και συνδέει το έμβολο με τον διωστήρα.
4) Η ποδιά του εμβόλου. Αυτή μπορεί να είναι κυλινδρική ή κομμένη από τις δύο πλευρές, εκεί όπου δεν καταπονείται το έμβολο από τις τριβές (κάτω από τα έδρανα του πείρου).
Ελατήρια εμβόλων
Τα έμβολα πρέπει να εφαρμόζουν στεγανά στο εσωτερικό του κυλίνδρου ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να διαφύγουν τα αέρια της καύσης και το καύσιμο μείγμα προς τον στροφαλοθάλαμο, καθώς και το λάδι της λίπανσης στον θάλαμο καύσης. Την στεγανότητα αυτή εξασφαλίζουν τα ελατήρια του εμβόλου. Τα ελατήρια έχουν σχήμα δακτυλιδιού με εξωτερική διάμετρο λίγο μεγαλύτερη από τη διάμετρο του εμβόλου και είναι κομμένα σε κάποιο σημείο τους. Η τομή γίνεται κάθετα, διαγώνια ή τεθλασμένα. Κατασκευάζονται συνήθως από χυτοσίδηρο υψηλής ποιότητας (φαιό ατσάλι) με καλές ιδιότητες αντοχής και ελαστικότητας, για να μπορούν να ανοίγουν και να τοποθετούνται στο αυλάκι του εμβόλου χωρίς να θραύονται. Τα ελατήρια των εμβόλων διακρίνονται σε ελατήρια συμπίεσης και σε ελατήρια απόξεσης λαδιού.
Τα ελατήρια συμπίεσης έχουν σκοπό να μην επιτρέπουν την διαφυγή των αερίων της καύσης και του καυσίμου μίγματος προς τον στροφαλοθάλαμο. Βρίσκονται επάνω από τα ελατήρια λαδιού και είναι περισσότερα από αυτά. Τα ελατήρια λαδιού δεν επιτρέπουν στο λάδι της λίπανσης να φθάσει στον θάλαμο καύσης, επίσης κατά την κάθοδο του εμβόλου από το ΑΝΣ στο ΚΝΣ αποξέουν το λάδι από τα τοιχώματα του κυλίνδρου προς τον στροφαλοθάλαμο.
Πείρος εμβόλου
Ο πείρος του εμβόλου έχει προορισμό να συνδέει το έμβολο με τον διωστήρα. Το σχήμα του είναι κυλινδρικό και εσωτερικά είναι κοίλο. Επειδή ο πείρος καταπονείται πολύ, γιατί μεταφέρει όλες τις δυνάμεις από το έμβολο στον διωστήρα κατά την φάση της εκτόνωσης κατασκευάζεται συνήθως από χρωμονικελιούχο χάλυβα υψηλής αντοχής, με επιφανειακή λείανση για vα μειώνονται οι τριβές.
Διωστήρας (μπιέλα)
Ο προορισμός του διωστήρα είναι να μεταφέρει την κινητική ενέργειc του εμβόλου στον στροφαλοφόρο άξονα κατά τη φάση της εκτόνωσης, και την κινητική ενέργεια από τον στροφαλοφόρο στο έμβολο κατά τις φάσεις της συμπίεσης και της εξαγωγής των καυσαερίων.
Ο διωστήρας αποτελείται από την κεφαλή, τον κορμό και το πόδι. Το ένα άκρο του συνδέεται με τον πείρο του εμβόλου, ενώ το άλλο με τον στροφαλοφόρο άξονα. Και στα δύο άκρα φέρει τριβείς (κουζινέτα) από μαλακό μέταλλο (λευκό μέταλλο, μπρούντζος, κ.λ.π.). Η διατομή του διωστήρα έχει μορφή διπλού ταυ (Η) για ν δημιουργούνται νευρώσεις και να επιτυγχάνεται μεγαλύτερη αντοχή με μικρότερη μάζα. Επειδή ο διωστήρας στις φάσεις της εκτόνωσης, συμπίεσης και εξαγωγής καταπονείται σε θλίψη και λυγισμό, ενώ στη φάση της εισαγωγής σε εφελκυσμό, πρέπει να κατασκευάζεται από υλικά που να αντέχουν στις παραπάνω καταπονήσεις.
Στροφαλοφόρος άξονας
Ο στροφαλοφόρος άξονας μετατρέπει (με τη βοήθεια των διωστήρων) την ευθύγραμμη κίνηση των εμβόλων σε περιστροφική. 'Εχει χαρακτηριστικό σπαστό σχήμα, αποτελούμενο από διαδοχικά τμήματα σχήματος Π (αγκώνας). Είναι ένα από τα βαρύτερα και ακριβότερα τμήματα του κινητήρα. Κατασκευάζεται από σφυρήλατο χάλυβα (χρωμονικελιούχο και ανοξείδωτο) αρίστης ποιότητας και υψηλής αντοχής.
Αποτελείται από τα κύρια κομβία βάσης (που εδράζονται στα έδρανα βάσης της μηχανής) και τα κομβία των διωστήρων, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με τους βραχίονες (παρειές, μάγουλα ή κιθάρες). Δύο βραχίονες μαζί με το κομβίο του διωστήρα αποτελούν τον λεγόμενο αγκώνα. Ο αριθμός των αγκώνων ισούται με τον αριθμό των κυλίνδρων, ενώ δεν βρίσκονται τοποθετημένοι στο ίδιο επίπεδο.
Οι βραχίονες του στροφαλοφόρου άξονα φέρουν αντίβαρα για τη ζυγοστάθμιση των έκκεντρων μαζών του στροφαλοφόρου και των παλινδρομούντων μαζών του εμβόλου και του διωστήρα. Τα αντίβαρα μπορεί να κατασκευάζονται σε ενιαίο τμήμα με τους βραχίονες ή να είναι πρόσθετα και να συνδέονται με κοχλίες. Στο άκρο του στροφαλοφόρου άξονα συνδέεται ο σφόνδυλος (βολάν). Από το στροφαλοφόρο άξονα μέσω οδοντωτών τροχών παίρνουν κίνηση ο εκκεντροφόρος άξονας και διάφοροι βοηθητικοί μηχανισμοί. Στο εσωτερικό του φέρει αγωγούς για την διοχέτευση του ελαίου λίπανσης προς τους κύριους τριβείς βάσης, τους τριβείς των κομβίων των διωστήρων, και μέσω των διωστήρων στα έμβολα (σε ορισμένες μηχανές).
Σφόνδυλος (βολάν)
Ο σφόνδυλος είναι ένας αρκετά βαρύς μεταλλικός δίσκος που αποθηκεύει ενέργεια από τον ωφέλιμο χρόνο της εκτόνωσης των καυσαερίων και την αποδίδει για να πραγματοποιηθούν οι παθητικοί χρόνοι της εισαγωγής, συμπίεσης και εξαγωγής. Η αποθήκευση γίνεται με την αδράνεια της σχετικά μεγάλης μάζας του.
Ο σφόνδυλος εξαιτίας της σχετικά μεγάλης μάζας του όταν αρχίζει να περιστρέφεται απορροφά ένα μέρος από την ενέργεια που δίνει ο χρόνος της εκτόνωσης και παρασύρει με την περιστροφή του το έμβολο για να εκτελέσει και τους υπόλοιπους τρεις χρόνους.
Ο σφόνδυλος είναι τοποθετημένος έξω από τη μηχανή στο πίσω μέρος της και συνδέεται με τον στροφαλοφόρο άξονα. Ο στροφαλοφόρος και ο σφόνδυλος πρέπει να είναι ζυγοσταθμισμένοι ώστε στις υψηλές στροφές να μην εμφανίζονται μεγάλες φυγόκεντρες δυνάμεις λόγω ανομοιομορφίας στην κατανομή της μάζας, πράγμα που προκαλεί κραδασμούς τόσο στροφαλοφόρο και ισχυρή φόρτιση στο στροφαλοφόρο και στα έδρανα.
Το μέγεθος του σφονδύλου εξαρτάται από τον αριθμό των κυλίνδρων (μηχανές με μικρό αριθμό κυλίνδρων έχουν μεγάλο σφόνδυλο, και αντίστροφα) και από τους χρόνους της μηχανής (οι δίχρονες μηχανές έχουν μικρότερο σφόνδυλο, και αντίστροφα).
Οι εργασίες που κάνει ο σφόνδυλος εκτός από το να αποθηκεύει ενέργεια είναι:
1. Στην περιφέρεια του φέρει οδοντωτή στεφάνη επάνω στην οποία εμπλέκεται ο εκκινητής (μίζα) για την αρχική εκκίνηση της μηχανής.
2. Στην εξωτερική του πλευρά σχηματίζει σχετική κοιλότητα για την τοποθέτηση του συγκροτήματος του συμπλέκτη.
3. Βοηθά στην ομαλή περιστροφική κίνηση του στροφαλοφόρου άξονα.
Εκκεντροφόρος άξονας
Ο εκκεντροφόρος είναι ο δεύτερος άξονας της μηχανής. Σκοπός του είναι με τα έκκεντρα (κνώδακες) που φέρει να ανοίγει τις βαλβίδες την κατάλληλη στιγμή στον κατάλληλο κύλινδρο, έτσι ώστε να εισάγεται απαιτούμενο καύσιμο μίγμα μέσα στον κύλινδρο και να εξέρχονται τα καυσαέρια από αυτόν. Επίσης ο εκκεντροφόρος δίνει κίνηση στην αντλία λαδιού, στην μηχανική αντλία βενζίνης και στον διακόπτη σφύρας (ντιστριπιτέρ) του συστήματος ανάφλεξης. Ο αριθμός των εκκέντρων είναι τόσος όσες είναι και οι βαλβίδες. Ο εκκεντροφόρος κατασκευάζεται από χυτοσίδηρο με σφαιροειδή γραφίτη ή από μαύρο μαλακό χυτοσίδηρο ή από σφυρήλατο χάλυβα υψηλής αντοχής, ανάλογα με τον τύπο και τη χρήση του κινητήρα.
Βαλβίδες
Οι βαλβίδες ανήκουν και αυτές στο σύστημα διανομής καυσίμου. Έχουν προορισμό να ανοίγουν και να κλείνουν την κατάλληλη στιγμή του κύκλου λειτουργίας της μηχανής και στον κατάλληλο κύλινδρο ώστε να επιτυγχάνεται η καλύτερη δυνατή πλήρωση του κυλίνδρου με καύσιμο μίγμα και η εξαγωγή των καυσαερίων.
Μια βαλβίδα αποτελείται από την ουρά, το στέλεχος και την κεφαλή. Επίσης υπάρχουν και η έδρα της βαλβίδας και ο οδηγός της, με τη διαφορά ότι δεν είναι μέρη της βαλβίδας (ανήκουν στην κεφαλή των κυλίνδρων). Έχουν όμως άμεση σχέση μεταξύ τους, και από τη σωστή σχέση λειτουργίας που έχουν εξαρτάται η καλή λειτουργία του συστήματος. Ο οδηγός έχει σκοπό να εξασφαλίζει την αξονική μόνο κίνηση της βαλβίδας κατά το άνοιγμα και κλείσιμό της. Οι έδρες προορίζονται για να εξασφαλίζουν καλύτερη στεγανότητα κατά το κλείσιμο των βαλβίδων. Οι έδρες των βαλβίδων και οι αντίστοιχες στην κεφαλή των κυλίνδρων πρέπει να έχουν την ίδια κωνικότητα (γωνία 45°) με μια απόκλιση μέχρι 2°.
Ελαιολεκάνη (Κάρτερ)
Η ελαιολεκάνη είναι το τμήμα εκείνο που κλείνει τον κινητήρα στο κάτω μέρος του. Ο προορισμός της ελαιολεκάνης είναι:
1. Να κλείνει και να στεγανοποιεί τον κινητήρα στη βάση του.
2. Να αποθηκεύει την ποσότητα λαδιού που απαιτείται για την λίπανση του κινητήρα.
3. Να ψύχει το λάδι της λίπανσης.
Η ελαιολεκάνη συνήθως είναι κατασκευασμένη από χάλυβα ή από κράμα αλουμινίου στους σύγχρονους βενζινοκινητήρες. Η κατασκευή της γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε ένα σχετικά μικρό τμήμα της να βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο του κινητήρα. Εκεί συγκεντρώνεται πάντα μια ποσότητα λαδιού ικανή για την λίπανση του κινητήρα. Επίσης στο σημείο αυτό καταλήγει και η αντλία λαδιού για την αναρρόφηση του λιπαντικού.
Στο χαμηλότερο σημείο της ελαιολεκάνης υπάρχει ένα πώμα (τάπα λαδιού) για την αντικατάσταση του λιπαντικού. Το πώμα της ελαιολεκάνης είναι μαγνητισμένο για να συγκρατεί τα ρινίσματα (γρέζια) που αποκολλώνται από τις τριβόμενες επιφάνειες. Στο εσωτερικό της ελαιολεκάνης υπάρχουν διαφράγματα τα οποία εμποδίζουν τις απότομες μετακινήσεις του λαδιού, ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να μείνει η περιοχή στην οποία βρίσκεται η αντλία λαδιού χωρίς λάδι.
Υπάρχουν κινητήρες (δίχρονοι ή αγωνιστικών αυτοκινήτων) όπου ελαιολεκάνη χρησιμεύει μόνο για το κλείσιμο του κινητήρα και όχι ως αποθήκη λαδιού. Μεταξύ της βάσης του κινητήρα και της ελαιολεκάνης παρεμβάλλεται παρέμβυσμα στεγανοποίησης (φλάντζα) από φελλό ή κατάλληλη φλαντζόκολλα σιλικόνης.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Σύστημα παραγωγής και μετατροπής της κίνησης
Σκοπός του συστήματος παραγωγής και μετατροπής της κίνησης είναι να δέχεται τα θερμά καυσαέρια που παράγονται από την καύση του καυσίμου και να μετατρέπει την ευθύγραμμη κίνηση του εμβόλου σε περιστροφική. Δηλαδή τα θερμά καυσαέρια εκτονούμενα ωθούν το έμβολο προς το Κ.Ν.Σ. (ευθύγραμμη κίνηση) και στη συνέχεια επειδή το έμβολο συνδέεται με διωστήρα μέσω του πείρου του εμβόλου μεταδίδει την κίνηση στον διωστήρα. Κατόπιν ο διωστήρας παραλαμβάνει την ευθύγραμμη κίνηση του εμβόλου, την μετατρέπει σε περιστροφική και την μεταδίδει στον στροφαλοφόρο άξονα Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει τα έμβολα, τους διωστήρες και στροφαλοφόρο άξονα.
Σύστημα διανομής καυσίμου
Σκοπός του συστήματος διανομής καυσίμου είναι να παραλαμβάνει, να διανέμει και να ρυθμίζει την παροχή του καυσίμου μίγματος την κατάλληλη χρονική στιγμή στον κατάλληλο κύλινδρο. Αποτελείται από τον εκκεντροφόρο άξονα, τις βαλβίδες εισαγωγής και εξαγωγής, τους οδοντωτούς τροχούς, τον ιμάντα ή την αλυσίδα (καδένα) για την μετάδοση της κίνησης από τον στροφαλοφόρο στον εκκεντροφόρο άξονα και την πολλαπλή εισαγωγής.
Σύστημα τροφοδοσίας καυσίμου
Για να λειτουργεί σωστά ένας κινητήρας εσωτερικής καύσης θα πρέπει να εισαχθεί στον χώρο καύσης των κυλίνδρων την κατάλληλη στιγμή καύσιμο μίγμα, το οποίο όμως θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του κινητήρα (στοιχειομετρικό, πλούσιο ή φτωχό καύσιμο μίγμα). Η τροφοδοσία της μηχανής με καύσιμο από την δεξαμενή γενικότερα καί η παρασκευή του καυσίμου μίγματος ειδικότερα πραγματοποιείται από το σύστημα τροφοδοσίας το οποίο δεν είναι το ίδιο σε όλους τους κινητήρες (είναι πολύ διαφορετικό στους συμβατικούς κινητήρες, απΆ ότι στους κινητήρες νέας τεχνολογίας).
Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει την δεξαμενή καυσίμου (ρεζερβουάρ), την αντλία βενζίνης, τις σωληνώσεις μεταφοράς βενζίνης, τα φίλτρα βενζίνης, τον εξαεριωτήρα (καρμπυρατέρ) ή το σύστημα έγχυσης (ανάλογα με τον τύπο της μηχανής) και την πολλαπλή εισαγωγή.
Σύστημα ανάφλεξης
Προορισμός του συστήματος ανάφλεξης στους κινητήρες που χρησιμοποιούν για καύσιμο κυρίως τη βενζίνη ή το υγραέριο είναι η παραγωγή σπινθήρα τη κατάλληλη χρονική στιγμή και ξεχωριστά για κάθε κύλινδρο του κινητήρα, ώστε να αναφλεγεί και να καεί το καύσιμο μίγμα μέσα στον κύλινδρο αποδίδοντας την απαιτούμενη ισχύ ανάλογα με τις συνθήκες λειτουργίας του κινητήρα. Στους πετρελαιοκινητήρες δεν υπάρχει σύστημα ανάφλεξης γιατί το πετρέλαιο αυταναφλέγεται μέσα στους κυλίνδρους και επομένως δεν απαιτείται η ύπαρξη σπινθήρα.
Σύστημα λίπανσης
Προορισμός του συστήματος λίπανσης είναι να λιπαίνει τα κινούμενα μέρη του κινητήρα. Δηλαδή:
1. Το λιπαντικό μέσο παρεμβάλλεται ανάμεσα στις τριβόμενες επιφάνειες των κινουμένων μερών του κινητήρα μετατρέποντας την ξηρή τριβή σε υγρή τριβή, μειώνοντας έτσι τον συντελεστή τριβής, καθώς και την παραγόμενη λόγω τριβών θερμότητα.
2. Απάγει ένα ποσό θερμότητας.
3. Καθαρίζει τις τριβόμενες επιφάνειες από τα ρινίσματα (γρέζια), κ και τα διάφορα ξένα σώματα (σκουπίδια κ,λ,π,) που Θα μπορούσc. δημιουργήσουν κάποιο πρόβλημα.
4. Στεγανοποιεί τον θάλαμο καύσης παρεμβαλλόμενο μεταξύ τοιχωμάτων του κυλίνδρου και των ελατηρίων του εμβόλου.
Το αύστημα λίπανσης αποτελείται από την αντλία λαδιού, το φίλτρο λαδιού, την ανακουφιστική βαλβίδα και τις σωληνώσεις μεταφοράς του λαδιού στις τριβόμενες επιφάνειες. Σε κινητήρες υψηλών προδιαγραφών και επιδόσεων μερικές φορές υπάρχει και ψυγείο λαδιού.
Σύστημα ψύξης
Η θερμότητα που αναπτύσσεται σε έναν κινητήρα εσωτερικής καύσης κατά τη λειτουργία του είναι πολύ μεγάλη. Ένα μέρος της μετατρέπεται με τον μηχανισμό εμβόλου - διωστήρα - στροφαλοφόρου άξονα σε περιστροφική κίνηση. Ένα άλλο μέρος της εξέρχεται με τα καυσαέρια από την εξάτμιση και ένα τρίτο μέρος της απομακρύνεται με μορφή ακτινοβολίας από την εξωτερική επιφάνεια όλων των θερμών μερών του κινητήρα. Το υπόλοιπο της θερμότητας απάγεται από το σύστημα ψύξης.
Γενικότερα για έναν κινητήρα τα ποσοστά κάθε μέρους αυτής της θερμότητας που χάνονται είναι:
29 - 36% για τα καυσαέρια που εξέρχονται από την εξάτμιση
24 – 36% για παραγωγή έργου στον κινητήρα
7% λόγω ακτινοβολίας
Το υπόλοιπο 32 - 33% ο απάγεται από το σύστημα ψύξης. Ανάλογα με το ψυκτικό μέσο που χρησιμοποιείται υπάρχουν συστήματα ψύξης με νερό (υδρόψυκτοι κινητήρες) και σύστηματα ψύξης με αέρα (αερόψυκτοι κινητήρες).
Πηγές:
ΜΕΚ, Θ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
Εισαγωγή στις εμβολοφόρες ΜΕΚ , Π. ΚΟΥΤΜΟΣ, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Αρχές εμβολοφόρων ΜΕΚ, Κ. ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ε.Μ.Π.
Κυριότερα εξαρτήματα μίας Μ.Ε.Κ.
Σώμα των κυλίνδρων
Σώμα των κυλίνδρων ονομάζεται γενικά ο σκελετός της μηχανής, όπου διαμορφώνονται οι κύλινδροι και στερεώνονται σε αυτόν οι άλλοι μηχανισμοί. Είναι μια πολύπλοκη σχετικά κατασκευή που περιλαμβάνει εκτός από τους κυλίνδρους τα:
1. Υδροχιτώνια (θάλαμοι κυκλοφορίας του υγρού ψύξης)
2. Τις βάσεις για τη στήριξη του στροφαλοφόρου (αλλά και του εκκεντροφόρου αν είναι στα πλάγια) άξονα.
3. Μέρος των αγωγών κυκλοφορίας του λαδιού.
4. Το χώρο για την τοποθέτηση των οδοντωτών τροχών χρονισμού.
5. Τις βάσεις για τη στήριξη της ελαιολεκάνης και της αντλίας λαδιού, κ.λ.π.
Κεφαλή κυλίνδρων
Η κεφαλή των κυλίνδρων σχηματίζει το επάνω μέρος του θαλάμου καύσης. Στερεώνεται με κοχλίες στον κορμό (σώμα) του κινητήρα μαζί με το ενδιάμεσο διμεταλλικό παρέμβασμα (φλάντζα κεφαλής).
Στην κεφαλή είναι τοποθετημένες οι βαλβίδες και ο εκκεντροφόρος άξονας (εάν είναι επί κεφαλής, που στα σύγχρονα μοτέρ κατά 95% είναι), τα ζύγωθρα (κοκοράκια) με τον άξονα των ζυγώθρων, οι αναφλεκτήρες (μπουζί) και οι εγχυτήρες (μπέκ). Επίσης στην κεφαλή των κυλίνδρων υπάρχουν οι οχετοί της εισαγωγής του καυσίμου μίγματος ή του ατμοσφαιρικού αέρα, και οι υδροθάλαμοι εάν η μηχανή είναι υδρόψυκτη (που κατά 99% είναι) ή τα πτερύγια εάν είναι αερόψυκτη.
Έμβολα (πιστόνια)
Το έμβολο είναι από τα πιο σημαντικά τμήματα του κινητήρα. Δέχεται το μεγαλύτερο μέρος της θερμικής ενέργειας που παράγεται από την καύση του καυσίμου. Τα αέρια της καύσης εξασκούν πιέσεις στην επιφάνεια του εμβόλου, και έτσι μετατρέπεται η θερμική ενέργεια σε κινητική, η οποία μεταφέρεται από τον διωστήρα στον στροφαλοφόρο άξονα. Επίσης το έμβολο δημιουργεί την απαραίτητη υποπίεση (αναρρόφηση) για την εισαγωγή του καυσίμου μίγματος ή αέρα, και απομακρύνει τα καυσαέρια για να καθαρίσει ο κύλινδρος.
Τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένα έμβολο (από πάνω προς τα κάτω) είναι:
1) Η κεφαλή του εμβόλου. Η επάνω επιφάνεια έχει σχήμα επίπεδο, σφαιρικό, κοίλο κ.λ.π. ανάλογα με τον τύπο της μηχανής. Μεταξύ της άνω επιφάνειας του εμβόλου και της κάτω επιφάνειας της κεφαλής των κυλίνδρων σχηματίζεται ο θάλαμος καύσης.
2) Η ζώνη των ελατηρίων. Εδώ υπάρχουν οι αυλακώσεις για την τοποθέτηση των ελατηρίων των εμβόλων.
3) Τα έδρανα του πείρου. Λέγονται και ομφαλοί. Στα σημεία αυτά στερεώνεται ο πείρος και συνδέει το έμβολο με τον διωστήρα.
4) Η ποδιά του εμβόλου. Αυτή μπορεί να είναι κυλινδρική ή κομμένη από τις δύο πλευρές, εκεί όπου δεν καταπονείται το έμβολο από τις τριβές (κάτω από τα έδρανα του πείρου).
Ελατήρια εμβόλων
Τα έμβολα πρέπει να εφαρμόζουν στεγανά στο εσωτερικό του κυλίνδρου ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να διαφύγουν τα αέρια της καύσης και το καύσιμο μείγμα προς τον στροφαλοθάλαμο, καθώς και το λάδι της λίπανσης στον θάλαμο καύσης. Την στεγανότητα αυτή εξασφαλίζουν τα ελατήρια του εμβόλου. Τα ελατήρια έχουν σχήμα δακτυλιδιού με εξωτερική διάμετρο λίγο μεγαλύτερη από τη διάμετρο του εμβόλου και είναι κομμένα σε κάποιο σημείο τους. Η τομή γίνεται κάθετα, διαγώνια ή τεθλασμένα. Κατασκευάζονται συνήθως από χυτοσίδηρο υψηλής ποιότητας (φαιό ατσάλι) με καλές ιδιότητες αντοχής και ελαστικότητας, για να μπορούν να ανοίγουν και να τοποθετούνται στο αυλάκι του εμβόλου χωρίς να θραύονται. Τα ελατήρια των εμβόλων διακρίνονται σε ελατήρια συμπίεσης και σε ελατήρια απόξεσης λαδιού.
Τα ελατήρια συμπίεσης έχουν σκοπό να μην επιτρέπουν την διαφυγή των αερίων της καύσης και του καυσίμου μίγματος προς τον στροφαλοθάλαμο. Βρίσκονται επάνω από τα ελατήρια λαδιού και είναι περισσότερα από αυτά. Τα ελατήρια λαδιού δεν επιτρέπουν στο λάδι της λίπανσης να φθάσει στον θάλαμο καύσης, επίσης κατά την κάθοδο του εμβόλου από το ΑΝΣ στο ΚΝΣ αποξέουν το λάδι από τα τοιχώματα του κυλίνδρου προς τον στροφαλοθάλαμο.
Πείρος εμβόλου
Ο πείρος του εμβόλου έχει προορισμό να συνδέει το έμβολο με τον διωστήρα. Το σχήμα του είναι κυλινδρικό και εσωτερικά είναι κοίλο. Επειδή ο πείρος καταπονείται πολύ, γιατί μεταφέρει όλες τις δυνάμεις από το έμβολο στον διωστήρα κατά την φάση της εκτόνωσης κατασκευάζεται συνήθως από χρωμονικελιούχο χάλυβα υψηλής αντοχής, με επιφανειακή λείανση για vα μειώνονται οι τριβές.
Διωστήρας (μπιέλα)
Ο προορισμός του διωστήρα είναι να μεταφέρει την κινητική ενέργειc του εμβόλου στον στροφαλοφόρο άξονα κατά τη φάση της εκτόνωσης, και την κινητική ενέργεια από τον στροφαλοφόρο στο έμβολο κατά τις φάσεις της συμπίεσης και της εξαγωγής των καυσαερίων.
Ο διωστήρας αποτελείται από την κεφαλή, τον κορμό και το πόδι. Το ένα άκρο του συνδέεται με τον πείρο του εμβόλου, ενώ το άλλο με τον στροφαλοφόρο άξονα. Και στα δύο άκρα φέρει τριβείς (κουζινέτα) από μαλακό μέταλλο (λευκό μέταλλο, μπρούντζος, κ.λ.π.). Η διατομή του διωστήρα έχει μορφή διπλού ταυ (Η) για ν δημιουργούνται νευρώσεις και να επιτυγχάνεται μεγαλύτερη αντοχή με μικρότερη μάζα. Επειδή ο διωστήρας στις φάσεις της εκτόνωσης, συμπίεσης και εξαγωγής καταπονείται σε θλίψη και λυγισμό, ενώ στη φάση της εισαγωγής σε εφελκυσμό, πρέπει να κατασκευάζεται από υλικά που να αντέχουν στις παραπάνω καταπονήσεις.
Στροφαλοφόρος άξονας
Ο στροφαλοφόρος άξονας μετατρέπει (με τη βοήθεια των διωστήρων) την ευθύγραμμη κίνηση των εμβόλων σε περιστροφική. 'Εχει χαρακτηριστικό σπαστό σχήμα, αποτελούμενο από διαδοχικά τμήματα σχήματος Π (αγκώνας). Είναι ένα από τα βαρύτερα και ακριβότερα τμήματα του κινητήρα. Κατασκευάζεται από σφυρήλατο χάλυβα (χρωμονικελιούχο και ανοξείδωτο) αρίστης ποιότητας και υψηλής αντοχής.
Αποτελείται από τα κύρια κομβία βάσης (που εδράζονται στα έδρανα βάσης της μηχανής) και τα κομβία των διωστήρων, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με τους βραχίονες (παρειές, μάγουλα ή κιθάρες). Δύο βραχίονες μαζί με το κομβίο του διωστήρα αποτελούν τον λεγόμενο αγκώνα. Ο αριθμός των αγκώνων ισούται με τον αριθμό των κυλίνδρων, ενώ δεν βρίσκονται τοποθετημένοι στο ίδιο επίπεδο.
Οι βραχίονες του στροφαλοφόρου άξονα φέρουν αντίβαρα για τη ζυγοστάθμιση των έκκεντρων μαζών του στροφαλοφόρου και των παλινδρομούντων μαζών του εμβόλου και του διωστήρα. Τα αντίβαρα μπορεί να κατασκευάζονται σε ενιαίο τμήμα με τους βραχίονες ή να είναι πρόσθετα και να συνδέονται με κοχλίες. Στο άκρο του στροφαλοφόρου άξονα συνδέεται ο σφόνδυλος (βολάν). Από το στροφαλοφόρο άξονα μέσω οδοντωτών τροχών παίρνουν κίνηση ο εκκεντροφόρος άξονας και διάφοροι βοηθητικοί μηχανισμοί. Στο εσωτερικό του φέρει αγωγούς για την διοχέτευση του ελαίου λίπανσης προς τους κύριους τριβείς βάσης, τους τριβείς των κομβίων των διωστήρων, και μέσω των διωστήρων στα έμβολα (σε ορισμένες μηχανές).
Σφόνδυλος (βολάν)
Ο σφόνδυλος είναι ένας αρκετά βαρύς μεταλλικός δίσκος που αποθηκεύει ενέργεια από τον ωφέλιμο χρόνο της εκτόνωσης των καυσαερίων και την αποδίδει για να πραγματοποιηθούν οι παθητικοί χρόνοι της εισαγωγής, συμπίεσης και εξαγωγής. Η αποθήκευση γίνεται με την αδράνεια της σχετικά μεγάλης μάζας του.
Ο σφόνδυλος εξαιτίας της σχετικά μεγάλης μάζας του όταν αρχίζει να περιστρέφεται απορροφά ένα μέρος από την ενέργεια που δίνει ο χρόνος της εκτόνωσης και παρασύρει με την περιστροφή του το έμβολο για να εκτελέσει και τους υπόλοιπους τρεις χρόνους.
Ο σφόνδυλος είναι τοποθετημένος έξω από τη μηχανή στο πίσω μέρος της και συνδέεται με τον στροφαλοφόρο άξονα. Ο στροφαλοφόρος και ο σφόνδυλος πρέπει να είναι ζυγοσταθμισμένοι ώστε στις υψηλές στροφές να μην εμφανίζονται μεγάλες φυγόκεντρες δυνάμεις λόγω ανομοιομορφίας στην κατανομή της μάζας, πράγμα που προκαλεί κραδασμούς τόσο στροφαλοφόρο και ισχυρή φόρτιση στο στροφαλοφόρο και στα έδρανα.
Το μέγεθος του σφονδύλου εξαρτάται από τον αριθμό των κυλίνδρων (μηχανές με μικρό αριθμό κυλίνδρων έχουν μεγάλο σφόνδυλο, και αντίστροφα) και από τους χρόνους της μηχανής (οι δίχρονες μηχανές έχουν μικρότερο σφόνδυλο, και αντίστροφα).
Οι εργασίες που κάνει ο σφόνδυλος εκτός από το να αποθηκεύει ενέργεια είναι:
1. Στην περιφέρεια του φέρει οδοντωτή στεφάνη επάνω στην οποία εμπλέκεται ο εκκινητής (μίζα) για την αρχική εκκίνηση της μηχανής.
2. Στην εξωτερική του πλευρά σχηματίζει σχετική κοιλότητα για την τοποθέτηση του συγκροτήματος του συμπλέκτη.
3. Βοηθά στην ομαλή περιστροφική κίνηση του στροφαλοφόρου άξονα.
Εκκεντροφόρος άξονας
Ο εκκεντροφόρος είναι ο δεύτερος άξονας της μηχανής. Σκοπός του είναι με τα έκκεντρα (κνώδακες) που φέρει να ανοίγει τις βαλβίδες την κατάλληλη στιγμή στον κατάλληλο κύλινδρο, έτσι ώστε να εισάγεται απαιτούμενο καύσιμο μίγμα μέσα στον κύλινδρο και να εξέρχονται τα καυσαέρια από αυτόν. Επίσης ο εκκεντροφόρος δίνει κίνηση στην αντλία λαδιού, στην μηχανική αντλία βενζίνης και στον διακόπτη σφύρας (ντιστριπιτέρ) του συστήματος ανάφλεξης. Ο αριθμός των εκκέντρων είναι τόσος όσες είναι και οι βαλβίδες. Ο εκκεντροφόρος κατασκευάζεται από χυτοσίδηρο με σφαιροειδή γραφίτη ή από μαύρο μαλακό χυτοσίδηρο ή από σφυρήλατο χάλυβα υψηλής αντοχής, ανάλογα με τον τύπο και τη χρήση του κινητήρα.
Βαλβίδες
Οι βαλβίδες ανήκουν και αυτές στο σύστημα διανομής καυσίμου. Έχουν προορισμό να ανοίγουν και να κλείνουν την κατάλληλη στιγμή του κύκλου λειτουργίας της μηχανής και στον κατάλληλο κύλινδρο ώστε να επιτυγχάνεται η καλύτερη δυνατή πλήρωση του κυλίνδρου με καύσιμο μίγμα και η εξαγωγή των καυσαερίων.
Μια βαλβίδα αποτελείται από την ουρά, το στέλεχος και την κεφαλή. Επίσης υπάρχουν και η έδρα της βαλβίδας και ο οδηγός της, με τη διαφορά ότι δεν είναι μέρη της βαλβίδας (ανήκουν στην κεφαλή των κυλίνδρων). Έχουν όμως άμεση σχέση μεταξύ τους, και από τη σωστή σχέση λειτουργίας που έχουν εξαρτάται η καλή λειτουργία του συστήματος. Ο οδηγός έχει σκοπό να εξασφαλίζει την αξονική μόνο κίνηση της βαλβίδας κατά το άνοιγμα και κλείσιμό της. Οι έδρες προορίζονται για να εξασφαλίζουν καλύτερη στεγανότητα κατά το κλείσιμο των βαλβίδων. Οι έδρες των βαλβίδων και οι αντίστοιχες στην κεφαλή των κυλίνδρων πρέπει να έχουν την ίδια κωνικότητα (γωνία 45°) με μια απόκλιση μέχρι 2°.
Ελαιολεκάνη (Κάρτερ)
Η ελαιολεκάνη είναι το τμήμα εκείνο που κλείνει τον κινητήρα στο κάτω μέρος του. Ο προορισμός της ελαιολεκάνης είναι:
1. Να κλείνει και να στεγανοποιεί τον κινητήρα στη βάση του.
2. Να αποθηκεύει την ποσότητα λαδιού που απαιτείται για την λίπανση του κινητήρα.
3. Να ψύχει το λάδι της λίπανσης.
Η ελαιολεκάνη συνήθως είναι κατασκευασμένη από χάλυβα ή από κράμα αλουμινίου στους σύγχρονους βενζινοκινητήρες. Η κατασκευή της γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε ένα σχετικά μικρό τμήμα της να βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο του κινητήρα. Εκεί συγκεντρώνεται πάντα μια ποσότητα λαδιού ικανή για την λίπανση του κινητήρα. Επίσης στο σημείο αυτό καταλήγει και η αντλία λαδιού για την αναρρόφηση του λιπαντικού.
Στο χαμηλότερο σημείο της ελαιολεκάνης υπάρχει ένα πώμα (τάπα λαδιού) για την αντικατάσταση του λιπαντικού. Το πώμα της ελαιολεκάνης είναι μαγνητισμένο για να συγκρατεί τα ρινίσματα (γρέζια) που αποκολλώνται από τις τριβόμενες επιφάνειες. Στο εσωτερικό της ελαιολεκάνης υπάρχουν διαφράγματα τα οποία εμποδίζουν τις απότομες μετακινήσεις του λαδιού, ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να μείνει η περιοχή στην οποία βρίσκεται η αντλία λαδιού χωρίς λάδι.
Υπάρχουν κινητήρες (δίχρονοι ή αγωνιστικών αυτοκινήτων) όπου ελαιολεκάνη χρησιμεύει μόνο για το κλείσιμο του κινητήρα και όχι ως αποθήκη λαδιού. Μεταξύ της βάσης του κινητήρα και της ελαιολεκάνης παρεμβάλλεται παρέμβυσμα στεγανοποίησης (φλάντζα) από φελλό ή κατάλληλη φλαντζόκολλα σιλικόνης.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Σύστημα παραγωγής και μετατροπής της κίνησης
Σκοπός του συστήματος παραγωγής και μετατροπής της κίνησης είναι να δέχεται τα θερμά καυσαέρια που παράγονται από την καύση του καυσίμου και να μετατρέπει την ευθύγραμμη κίνηση του εμβόλου σε περιστροφική. Δηλαδή τα θερμά καυσαέρια εκτονούμενα ωθούν το έμβολο προς το Κ.Ν.Σ. (ευθύγραμμη κίνηση) και στη συνέχεια επειδή το έμβολο συνδέεται με διωστήρα μέσω του πείρου του εμβόλου μεταδίδει την κίνηση στον διωστήρα. Κατόπιν ο διωστήρας παραλαμβάνει την ευθύγραμμη κίνηση του εμβόλου, την μετατρέπει σε περιστροφική και την μεταδίδει στον στροφαλοφόρο άξονα Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει τα έμβολα, τους διωστήρες και στροφαλοφόρο άξονα.
Σύστημα διανομής καυσίμου
Σκοπός του συστήματος διανομής καυσίμου είναι να παραλαμβάνει, να διανέμει και να ρυθμίζει την παροχή του καυσίμου μίγματος την κατάλληλη χρονική στιγμή στον κατάλληλο κύλινδρο. Αποτελείται από τον εκκεντροφόρο άξονα, τις βαλβίδες εισαγωγής και εξαγωγής, τους οδοντωτούς τροχούς, τον ιμάντα ή την αλυσίδα (καδένα) για την μετάδοση της κίνησης από τον στροφαλοφόρο στον εκκεντροφόρο άξονα και την πολλαπλή εισαγωγής.
Σύστημα τροφοδοσίας καυσίμου
Για να λειτουργεί σωστά ένας κινητήρας εσωτερικής καύσης θα πρέπει να εισαχθεί στον χώρο καύσης των κυλίνδρων την κατάλληλη στιγμή καύσιμο μίγμα, το οποίο όμως θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του κινητήρα (στοιχειομετρικό, πλούσιο ή φτωχό καύσιμο μίγμα). Η τροφοδοσία της μηχανής με καύσιμο από την δεξαμενή γενικότερα καί η παρασκευή του καυσίμου μίγματος ειδικότερα πραγματοποιείται από το σύστημα τροφοδοσίας το οποίο δεν είναι το ίδιο σε όλους τους κινητήρες (είναι πολύ διαφορετικό στους συμβατικούς κινητήρες, απΆ ότι στους κινητήρες νέας τεχνολογίας).
Το σύστημα αυτό περιλαμβάνει την δεξαμενή καυσίμου (ρεζερβουάρ), την αντλία βενζίνης, τις σωληνώσεις μεταφοράς βενζίνης, τα φίλτρα βενζίνης, τον εξαεριωτήρα (καρμπυρατέρ) ή το σύστημα έγχυσης (ανάλογα με τον τύπο της μηχανής) και την πολλαπλή εισαγωγή.
Σύστημα ανάφλεξης
Προορισμός του συστήματος ανάφλεξης στους κινητήρες που χρησιμοποιούν για καύσιμο κυρίως τη βενζίνη ή το υγραέριο είναι η παραγωγή σπινθήρα τη κατάλληλη χρονική στιγμή και ξεχωριστά για κάθε κύλινδρο του κινητήρα, ώστε να αναφλεγεί και να καεί το καύσιμο μίγμα μέσα στον κύλινδρο αποδίδοντας την απαιτούμενη ισχύ ανάλογα με τις συνθήκες λειτουργίας του κινητήρα. Στους πετρελαιοκινητήρες δεν υπάρχει σύστημα ανάφλεξης γιατί το πετρέλαιο αυταναφλέγεται μέσα στους κυλίνδρους και επομένως δεν απαιτείται η ύπαρξη σπινθήρα.
Σύστημα λίπανσης
Προορισμός του συστήματος λίπανσης είναι να λιπαίνει τα κινούμενα μέρη του κινητήρα. Δηλαδή:
1. Το λιπαντικό μέσο παρεμβάλλεται ανάμεσα στις τριβόμενες επιφάνειες των κινουμένων μερών του κινητήρα μετατρέποντας την ξηρή τριβή σε υγρή τριβή, μειώνοντας έτσι τον συντελεστή τριβής, καθώς και την παραγόμενη λόγω τριβών θερμότητα.
2. Απάγει ένα ποσό θερμότητας.
3. Καθαρίζει τις τριβόμενες επιφάνειες από τα ρινίσματα (γρέζια), κ και τα διάφορα ξένα σώματα (σκουπίδια κ,λ,π,) που Θα μπορούσc. δημιουργήσουν κάποιο πρόβλημα.
4. Στεγανοποιεί τον θάλαμο καύσης παρεμβαλλόμενο μεταξύ τοιχωμάτων του κυλίνδρου και των ελατηρίων του εμβόλου.
Το αύστημα λίπανσης αποτελείται από την αντλία λαδιού, το φίλτρο λαδιού, την ανακουφιστική βαλβίδα και τις σωληνώσεις μεταφοράς του λαδιού στις τριβόμενες επιφάνειες. Σε κινητήρες υψηλών προδιαγραφών και επιδόσεων μερικές φορές υπάρχει και ψυγείο λαδιού.
Σύστημα ψύξης
Η θερμότητα που αναπτύσσεται σε έναν κινητήρα εσωτερικής καύσης κατά τη λειτουργία του είναι πολύ μεγάλη. Ένα μέρος της μετατρέπεται με τον μηχανισμό εμβόλου - διωστήρα - στροφαλοφόρου άξονα σε περιστροφική κίνηση. Ένα άλλο μέρος της εξέρχεται με τα καυσαέρια από την εξάτμιση και ένα τρίτο μέρος της απομακρύνεται με μορφή ακτινοβολίας από την εξωτερική επιφάνεια όλων των θερμών μερών του κινητήρα. Το υπόλοιπο της θερμότητας απάγεται από το σύστημα ψύξης.
Γενικότερα για έναν κινητήρα τα ποσοστά κάθε μέρους αυτής της θερμότητας που χάνονται είναι:
29 - 36% για τα καυσαέρια που εξέρχονται από την εξάτμιση
24 – 36% για παραγωγή έργου στον κινητήρα
7% λόγω ακτινοβολίας
Το υπόλοιπο 32 - 33% ο απάγεται από το σύστημα ψύξης. Ανάλογα με το ψυκτικό μέσο που χρησιμοποιείται υπάρχουν συστήματα ψύξης με νερό (υδρόψυκτοι κινητήρες) και σύστηματα ψύξης με αέρα (αερόψυκτοι κινητήρες).
Πηγές:
ΜΕΚ, Θ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
Εισαγωγή στις εμβολοφόρες ΜΕΚ , Π. ΚΟΥΤΜΟΣ, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Αρχές εμβολοφόρων ΜΕΚ, Κ. ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ε.Μ.Π.